विज्ञानको भर्याङबाट अध्यात्मको उज्यालोसम्म – जेन–जि आन्दोलन र मानसिक जीवनको गहिरो संवाद

---

स्वामी आनन्द अरहद: विज्ञानको भर्याङबाट अध्यात्मको उज्यालोसम्म – जेन–जि आन्दोलन र मानसिक जीवनको गहिरो संवाद

रुस–युक्रेनबाट इन्जिनियरिङ गरेका स्वामी आनन्द अरहद विज्ञानको कठोर भर्याङ चढ्दै अध्यात्मको उज्यालोमा प्रवेश गर्नुभएको छ। आफैँलाई खोज्दै जाँदा कहिले विज्ञानका नियमहरूसँग जुध्नुभयो, कहिले एकान्तको मौनतामा हराउनुभयो। बैंकदेखि विद्युत प्राधिकरणसम्म वर्षौँ काम गर्दा पनि मन चाँहि कहिल्यै भरिएन—सधैँ केहि रित्तोपन, अधुरोपन। यही रित्तोपन लिएर उहाँ निरन्तर खोजीमा लागिरहनुभयो। सन् २०१० उहाँका लागि जीवनकै महत्वपूर्ण Turning Point बन्यो। ओशोको पद भेटेपछि जीवनमा अनौठो रंग थपियो, जस्तो कतै हराएको कुरा फेला परेको होस्। ध्यान र साधना दैनिकी बन्दै गए, र आज उहाँ रुसदेखि इटाली, अमेरिकादेखि बेलायतसम्म हजारौँ मानिसलाई आत्म–प्रकाशतर्फ डो¥याउने कार्यमा समर्पित हुनुहुन्छ।

नेपालमा हालै भएको Gen-Z आन्दोलन र त्यससँग जोडिएको मानसिक अवस्थाबारे गरिएको संवादमा स्वामी अरहदले मन, स्मरणशक्ति र आजको द्रुत जीवनशैलीका गहिरा पक्षहरू खोतल्नु भयो। उहाँका अनुसार मानिस बिर्सिनु कहिलेकाहीँ degeneration होइन, regeneration को संकेत पनि हुन सक्छ। Brain selective बन्छ—अनावश्यक कुरा फालेर आवश्यक कुरा मात्र राख्न खोज्छ। तर जब जीवन अत्यधिक व्यस्त, तनावपूर्ण र सम्बन्धिक झन्झटले भरिन्छ, तब मन “garbage accumulation” को मोडमा फस्छ। त्यसैले उनी भन्छन्—“Creativity not towards others, but towards yourself.” मन कसरी बोल्छ, कसरी संकेत दिन्छ—त्यो बुझ्नु नै सुधारको पहिलो चरण हो।

सम्वादमा युवाले धेरै कुरा बिर्सने, समय व्यवस्थापन बिग्रने, स्मरणशक्ति कमजोर हुने विषय उठाउँदा स्वामीले स्पष्ट भन्नुभयो—यो सामान्य हो। ३३–३४ वर्षको उमेरमै यस्तो हुनु भनेको मनले केही ठूलो परिवर्तनको संकेत दिनु हो। ब्रेनलाई rest दिने, कामको संख्यालाई घटाउने, सम्बन्ध र वातावरणलाई हल्का बनाउने, र मादक पदार्थ तथा मानसिक विषाक्तता (toxic relations) बाट टाढा रहने सुझाव उहाँले दिए।

शिक्षासँग जोडिएको तनावबारे कुरा गर्दै उहाँले विद्यार्थी जीवनको बोझ, रातभर निद्रा नलाग्ने अवस्था, भविष्यको चिन्ता—सबैलाई मानव मनको सामान्य प्रतिक्रिया भन्नुभयो। यस्तै मनोवैज्ञानिक दबाब फेरि बोल्ने गरी नेपालको भदौ २३ गते (September 8) घटित भएको भयावह सामाजिक क्षणलाई उहाँले स्मरण गर्नुभयो।
त्यो रात, स्कुल ड्रेसमै सडकमा उत्रिएका विद्यार्थीहरूको स्वरूप—नेपाली इतिहासको शताब्दीपछिको सबैभन्दा शक्तिशाली दृश्य मध्ये एक। उहाँले सहादत प्राप्त गरेका सबै विद्यार्थीप्रति गहिरो श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्दै भन्नुभयो—आजको आन्दोलन फास्ट छ किनभने संसार स्वयं फास्ट छ; Information fast, analysis fast, reaction fast।

मन किन यस्तो तीव्र प्रतिक्रिया दिन्छ भन्ने कुरा स्वामीले Patanjali Yogasutra को आधारमा बुझाउनुभयो। मनका “वृत्ति” रोकिन सके ध्यान जन्मिन्छ, तर रोकिन नसके मन जसमा तादात्म्य हुन्छ त्यहीतर्फ बग्छ। संविधानले दिएको—सामाजिक न्याय, सुशासन, प्रतिनिधित्व, भ्रष्टाचारमुक्त व्यवस्था—यी सबै अपेक्षाहरू जब व्यवहारमा पूरा हुँदैनन्, तब सामान्य मानिसको मनमा अन्यायको वृत्ति सक्रिय हुन्छ। गाउँको प्रहरी बिटदेखि सर्वोच्च अदालतसम्म न्यायमा भरोसा नजाग्दा समाज भित्र–भित्रै विस्फोट खेल्छ।
यही अन्तर्विरोध, यही असन्तोष र यही आन्तरिक पीडाले अहिलेका युवामा तीव्र प्रतिक्रिया जन्माएको उहाँको अभिमत छ।

स्वामी आनन्द अरहदका अनुसार, नेपालका युवाहरू केवल विरोध गरिरहेका छैनन्—तिनीहरू द्रुत, स्पष्ट र असहिष्णु वैचारिक ऊर्जा बोकेका नयाँ पुस्ताका प्रतिनिधि हुन्। पुराना पुस्ताको क्रान्ति वर्षौँ लाग्थ्यो, आजको पुस्ताको क्रान्ति मिनेटमै भड्किन्छ।

अन्ततः, उहाँ भन्छन्—मानव मनलाई बुझ्ने, शान्त पार्ने र selective बनाउने यात्रा निजी जिम्मेवारी हो। बाहिरी क्रान्ति भन्दा गहिरो क्रान्ति भनेको—आफ्नै चेतनामा सुरु हुने क्रान्ति हो।

---

मानिस, मन र शक्ति–संरचनाको अदृश्य खेल: स्वामी आनन्द अरहदको दृष्टिकोण

स्वामी आनन्द अरहद भन्छन्—साना–साना कुरा नै सबैभन्दा गहिरा हुन्छन्। “समाधि भनेको ठूलो कुरा होइन,” उहाँ भन्छन्, “एक–एक विचारको केन्द्रलाई केलाउँदै–केलाउँदै जब वास्तविकतामै डेपमा पुगिन्छ, तब स्पेसको बोध हुन्छ र विचारहरू आफैँ बन्द हुन्छन्।” आधुनिक संसार फास्ट छ, प्रतिक्रिया फास्ट छ, र विस्फोट जस्तै सामाजिक घटना पनि अचानक भड्किन्छन्। विस्फोट हुँदा जस्तै, सामग्री सबैतिर छरिन्छ—यही आजको सामाजिक–राजनीतिक अवस्थाको मनोवैज्ञानिक रूपक उहाँले दिनुहुन्छ।

यस्तै गरी, सत्ता, नेतृत्व र सामाजिक संरचनाका कुरा गर्दा उहाँले एउटा युक्रेनियन र सेनेगाली कथाको उदाहरण दिनुभयो—“माछा कुइयो भने टाउकोबाट कुइन्छ।” नेपालमा पनि माथिल्लो संरचनामा नै कुहावट देखिँदा तल्लो तहसम्म विष फैलिएको उहाँको विश्लेषण छ। नेतृत्वको टाउकोभन्दा तलको “जिउ” अर्थात् प्रशासनिक, सामाजिक र जनभावनात्मक नसाहरू त्यसकै प्रभावले कुहिन थालेका छन्।

उहाँले तपस्वी जीवनको उदाहरण दिँदै भन्नुभयो—तपस्वी तपोवनमा बस्छ, काम गर्छ, खान्छ, सुत्छ। उपयोगिता समाप्त भयो भने ट्रस्टले प्रश्न गर्छ। राजनीति पनि त्यस्तै हो। जनताले भोट दिएर कुर्सी दिए भने, त्यसबापत “मान्दिने” समय नेताहरूको हुन्छ। उहाँले एउटा गहिरो कुरा सम्झाउनुभयो—“मान पाइयो भने मान दिने समय आयो। ज्ञान पाइयो भने स्पष्ट हुने समय आयो।” जनताले जिताएर राखिदिएको कुर्सीमा बस्नेहरूले फेरि जनतालाई नै मान दिनुपर्ने लोकतान्त्रिक चक्र यही हो।

तर नेपालमा भने “टाउको आकाशबाट झरेको जस्तो” व्यवहार भयो—नेतृत्व जनताबाट नभएको, जनताका भावना नबुझेको, र आपसी सम्मान (mutual respect) हराएको अवस्था। जहाँ म्युचुअल रेस्पेक्ट हराउँछ, त्यहाँ हिडन एजेन्डा जन्मिन्छ। स्वामी अरहदले रोबर्ट ग्रीनको “48 Laws of Power” उदाहरण दिँदै भन्नुभयो—कसरी शक्ति लुकाएर राख्नेलाई तानाशाही मनपर्छ र कसरी पारदर्शिता लोकतन्त्रको प्राण हो।

उहाँ भन्छन्—“Democracy मा कुरा खुल्छ, तानाशाहीमा हिडन एजेन्डा मात्रै चल्छ।”
नेपालमा अहिले यही गुप्तता, अविश्वास र अपारदर्शिताको संस्कृति हावी छ। सिसा (glass) सफा हुनुपर्ने ठाउँमा रङै लगाइदिएको छ, जसले जनतालाई वास्तविकता देख्न नै दिँदैन। यही भ्रष्ट पारदर्शिताको अभावले जनता आक्रोशित भएका छन्।

संवेदनहीनता (sensory dullness) बढ्दा समाज क्रूर दिशातर्फ धकेलिन्छ। यही संवेदनहीनताले भदौ २३ (September 8) मा भएको विद्यार्थी मृत्युजस्तै दर्दनाक घटना सम्भव बनाएको उहाँको दुखेसो छ।
त्यो रात स्वामी अरहदले आफू कति “complete zero” महसुस भएको सुनाउनुभयो—बाहिर निस्कन डर लाग्ने, मान्छेले हेर्दा पनि केही गरिदिन्छ कि भन्ने भय। नेपालभरिकै मनोवैज्ञानिक आघात उहाँका व्यक्तिगत अनुभूति मार्फत झल्किन्छ।

तर उहाँले यो अँध्यारोबीच एउटा आशा पनि देख्नुहुन्छ। हिजोआज विदेश जान इच्छुक नेपालीहरूको संख्या घटेको खबरलाई उहाँले सामाजिक मनोविज्ञानसँग जोड्दै भन्नुभयो—“सायद युवाहरूले अब देशमै केही सम्भावना देख्न थालेका छन्।” आगामी चुनाव, नयाँ चर्चा, नयाँ ट्रेन्ड—यी सबै नेपाल परिवर्तनतिर धकेलिन सक्ने संकेत हुन्।

अन्त्यमा उहाँले समाजको एउटा सरल तर अत्यन्त महत्वपूर्ण सूत्र दिनुभयो—जति धेरै मानिस, उति धेरै नियम, उति धेरै समन्वय आवश्यक हुन्छ। लोकतन्त्र, शक्ति र समाज कसरी चल्छ भनेर बुझ्नुअघि, मानिसको मन कसरी चल्छ भन्ने बुझ्नुपर्छ।

स्वामी आनन्द अरहदका शब्दमा—“कसले मलाई यो खाट, यो AC, यो गाडी दियो—जनताले। त्यो सम्झिएपछि मात्र ‘right mobilization of resources’possible हुन्छ।” लोकतन्त्र, नैतिकता र परस्पर सम्मान—यही हो सभ्य समाजको अन्तिम सूत्र।

---

सिस्टिम, समाज र मनोविज्ञान: नेपाली परिवर्तनको स्वाभाविक सूत्र

नेपाली समाज अहिले नयाँ ढंगले परिवर्तनको खोजीमा छ। मानिसहरूको विचार, आचरण र अपेक्षाको स्तर बदलिँदै गएको छ, र यो पनि समाजमा आएको सकारात्मक ट्रेन्ड (trend) कै सूचक हो। तर सामाजिक परिवर्तन बुझ्नका लागि एउटा आधारभूत कुरा बुझ्नुपर्छ—मानिस जति धेरै हुन्छन्, त्यति धेरै समन्वय (coordination) चाहिन्छ।

एक्लै कोठामा बसेको मान्छेलाई लाग्छ– “मैले जे गरे पनि हुन्छ।” तर दुईजना पुगेपछि त्यो स्वतन्त्रता कम हुन्छ, किनकि — “अब हामी दुईजनाको कुरा मिल्नुपर्छ।” तीनजना पुगेपछि अर्को व्यक्तिको चाहना पनि समावेश गर्नुपर्छ। चारजना पुगेपछि त सबैको विचार र क्षमता संयोजन गरेर नयाँ केही सिर्जना गर्नुपर्ने हुन्छ।

यही हो समाज निर्माणको मूल सूत्र—सबैको आवाज, भूमिका र जिम्मेवारी मिलाएर मात्रै सामूहिक उत्पादन (collective product) जन्मिन्छ। यदि हामी अरूको बनाएको बाजामा (music) नाचिरहेका छौँ भने त्यसमा जिम्मेवारी घट्छ, किनकि त्यो उत्पादन अरूको हो। तर जब हामी आफैंले प्रोडक्ट बनाउँछौँ, मार्ग तय गर्छौँ, अनि संसाधन (resources) निकाल्छौँ—त्योबेला जिम्मेवारी स्पष्ट परिभाषित हुनै पर्छ। संविधानले भूमिका, जिम्मेवारी, शक्ति र सीमाना यसैले लेखिदिएको हो। देश बनाउने प्रक्रियालाई "बाजा बजाएर नाच्ने" कामजस्तै हलुका रूपमा लिन मिल्दैन।

समाजमा आउने विकृति धेरैजसो जनता प्रतिको असंवेदनशीलता बाट जन्मिन्छ। विशेषतः मिडल क्लास (middle class) — जुन कुनै पनि देशको अर्थतन्त्र चलाउने मुख्य शक्ति हो — यसको प्राथमिक चिन्ता रोजगार हो। विकसित देशमा राजनीतिक दलहरूलाई मूल्यांकन गर्ने सबैभन्दा ठूला मापदण्ड भनेकै—“कति रोजगार सिर्जना भयो?” भन्ने हो। बेरोजगारी १८–३०% पुग्यो भने युवाहरू प्रणाली (system) विरुद्ध विद्रोह गर्न सक्छन्।

तर नेपालमा हालैको आन्दोलनको मनोविज्ञान फरक ढंगले सक्रिय भयो। उहाँको शब्दमा—“यो चोटिको आन्दोलनले सिस्टमलाई तलैबाट एनेस्थेसिया (anesthesia) दियो—सिस्टम सुताइयो, आन्दोलनकारीहरू मात्र बुरुकबुरुक उफ्रिए।” सिस्टम सुत्दा गलत निशाना देखियो र मानिसहरू प्रत्यक्ष टार्गेट बन्न पुगे—सम्पत्ति, पसल, घर।

तर यो मानव मनोविज्ञानको स्वाभाविक व्यवहार पनि हो। राति एक्लो जंगलमा डर लाग्दा एउटा ठुटोलाई भूत ठानिएजस्तै—जब वास्तविक समस्या देखिँदैन, मानिस अपूर्ण सूचनामा आधारित शत्रु खोज्छ। नेपालमा समस्या स्पष्ट परिभाषित थिएन—सिस्टम कस्तो, दोष कहाँ, समाधान के—यी सबै धुम्म थिए।

यही अन्धकारबीच पनि आशा मरेको छैन। ध्यान, मौन, योगमार्फत शांत वातावरणमा बसेर हेर्दा—समाजमा नयाँ प्रकारको उर्जा चलिरहेको महसुस हुन्छ। उस्तै गरी माइन्डफुलनेस (mindfulness) को सिद्धान्त भन्छ—मन एकै विषयमा अडिएर बसिरह्यो भने सुस्त हुन्छ, निदाउँछ। तर धेरै stimuli—ध्वनि, रंग, गतिविधि, आशा, अवसर—पाएपछि मन जागृत हुन्छ।नेपालमा लामो समयसम्म यही “stimuli” को अभाव थियो—देश सुतिरहेजस्तो।

एपिजेनेटिक्स (epigenetics) भन्छ—जन्मदेखि लेखिएको कोड (DNA) मात्र भविष्य होइन।परिस्थिति बदलियो भने, जीवनशैली बदलियो भने, वातावरण बदलियो भने—कोडको असर बदलिन्छ। नेपालमा पनि संविधान भन्ने “डीएनए” राम्रो थियो, तर त्यसलाई सक्रिय पार्ने “जीवनशैली”, “सिस्टम”, “नेतृत्व”, “अनुभव” उपयुक्त थिएन। तर स्थिति फेरिएपछि परिणाम पनि फेरिन सक्छ।

अर्थतन्त्र पनि यिनै कथाहरूमा आधारित हुन्छ। त्यो “share market” जस्तै—पत्याइएका कथामा चल्ने प्रणाली हो।जब नयाँ कथा आउँदैन, आशा आउँदैन—समाज सुत्छ। तर अहिले नेपाल परिवर्तनका नयाँ कथाहरू खोज्दैछ, स्टिमुली बन्दैछ, युवाहरूको मनोवैज्ञानिक अवस्था बदलिँदैछ।

बुद्धले भन्नुहुन्छ—दुख सत्य हो, तर दुखको कारण बुझियो भने बाटो खुल्छ। हामीले बनाउँदै गरेको नयाँ प्रणालीमा दृष्टि (right view) स्पष्ट हुनै पर्छ। किनकि दृष्टि गलत भयो भने संकल्प गलत बन्छ। संकल्प गलत भयो भने कर्म, आजीविका, र अन्ततः समाज नै गलत दिशातिर जान्छ। नेपाल अहिले फेरि दृष्टि बनाउने मोडमा छ। यदि दृष्टि स्वच्छ भयो, प्रणाली प्रति संवेदनशीलता जाग्यो, अवसर र आशाका stimuli बढे——भविष्यमा नयाँ तरंग, नयाँ संरचना र नयाँ नेपाल सम्भव छ।

---

उठ्ने समाजको मनोविज्ञान: चेतना, लर्निङ, र सही ‘सक्सेस’ को नयाँ व्याख्या

मानिस कसरी उठ्छ? कसरी पुनर्जीवित हुन्छ? यसका लागि जापानी समाजले दिएको एउटा असाधारण उदाहरण छ। दुई शहरमा एटोम बम परेपछि पनि “हामी फेरी उठ्छौँ” भन्ने अटल चेतना—यही अदम्य मनोबलले जापान पुनर्जन्म भयो। बाहिरबाट भत्किए पनि भित्रको मनोवैज्ञानिक संरचना भत्किएन। मानव जीवन र ध्यान (meditation) दुवैमा यही सूत्र लागू हुन्छ—दुख भएर पनि सिकिन्छ, गिराएर पनि उठिन्छ।

ध्यानमा पनि पहिलो अवस्थामा “lightness” को अनुभूति सहजात रूपमा आउँदैन। अचेतनबाट धक्का (unconscious push) आउँछ, दिमाग तछाडमछाड हुन्छ, मन भड्किन्छ—सास कहाँ छ भनेर भुलिन्छ।
ध्यानमा एक घण्टा बस्दा मन कति जसो भड्केर दिनभरि बटुलिएको विचारहरु फेरि उठ्छन्।
यो सबै सामान्य (normal) हो, किनकि भित्र बस्ने चेतना उठाउन “intrrospective awareness” आवश्यक हुन्छ—जो बाहिर कसैले आएर जगाइदिने कुरा होइन।

तर देश चलाउन भने ध्यानभन्दा सजिलो किन? किनकि देशमा बहुमूल्य कुराहरू पहिल्यै predefined छन्—संविधान, नियम, संरचना, दायित्वहरू। देशको प्रणालीलाई मनलाग्दी “manipulate” गर्ने छुट हुँदैन; ढाँचा बिगारेमा नै समस्या उत्पन्न हुन्छ। नेपालमा अहिले अनुभव गरिरहेको सारा चुनौती learning system को समस्या होइन। किनकि सिकाइ त सबैले गर्छन्— पकेटमार (pick-pocket) ले समेत यति स्तरको दक्षता विकास गर्छ कि मान्छे मरे पनि थाहा नपाओस्। यो ‘learning ability’ कुनै समाजको कमजोरी होइन—सबै मानिसमा हुन्छ।

समस्या कहाँ छ? समस्याको मूल—सक्सेसको गलत व्याख्या

नेपालमा प्रमुख समस्या सिकाइ होइन, हाम्रो ‘Success Definition’ नै बिग्रिएको छ। सक्सेस भन्नासाथ  “Jasari pani Dhani” (जसरी पनि धनी) भन्ने एकमात्र मापदण्ड समाजमा रोपिएको छ। तर ओशोले भनेका छन् “Nothing fails like success.” किनकि बाहिरी सफलताले आन्तरिक उन्नति ग्यारेन्टी गर्दैन। मानिस मर्दा उसले धन, पद, घर केही पनि लैजान सक्दैन साँच्चिकै उन्नति भनेको मनले बुझेका सत्यहरू, जीवनमा विकास पाएको चेतना हो।

विकसित समाजहरूमा सफलताको मापन फरक हुन्छ स्क्यान्डिनेभियन समाजमा “To be a good human is a great success.” फिनल्याण्डको विद्यालयमा पहिलो हुनेलाई ‘superior’ भनिँदैन  समान क्षमताको सम्मान हुन्छ। हामीकहाँ भने सफलता अरूले बनाइदिएको “identity definition” मा आधारित छ  त्यही पूरा नभएसँगै निराशा, डिप्रेसन र आत्महत्या जस्ता चरम परिणाम देखा पर्छन्।

सफलता के हो? मानवका लागि सही सूत्र

सक्सेस कुनै बाहिरी accumulation होइन, न त भौतिक चीज गलत नै हो। भौतिकता पनि आफ्नो ठाउँमा उपयोगी हुन सक्छ— जस्तै alcohol को तातो लेपन (alcohol heat therapy) ले उच्च तापक्रममा शरीर normalize गरिदिन सक्छ। भौतिक वस्तु आफ्नो ठाउँमा गलत होइन—गलत केवल त्यसको प्रयोग र उद्देश्य हो।

सक्सेस भनेको— तपाईँ अरूसँग बसेर कत्तिको “useful” बन्न सक्नुहुन्छ,कत्तिको cooperative र mutual understanding मा जीवन बिताउन सक्नुहुन्छ,त्यही हो मानव सफलताको सार। मानव प्राणीले मनचाहा वस्तु पाएर मात्र खुशी हुँदैन— खुशीको विज्ञान डोपामिन (dopamine) प्रणालीमा छ।

दिमागका ८ मोड्युलेटिङ सिस्टम र हाम्रो व्यवहार

मानव मस्तिष्कमा ८ प्रकारका न्यूरो-मोडुलेटिङ सिस्टम हुन्छन्—
त्यसमध्ये केही मुख्य:

1. Adronergic system → डर (fear) को क्षणमा सक्रिय। भाग्ने, लड्ने, वा freeze हुने निर्णय यही बनाउँछ।

2. Acetylcholine system → नर्भस सिस्टमलाई balance गर्छ।

3. Serotonin system →
   आफूप्रति भरोसा (self-trust) बढाउने, कठिनाइमा हार नमान्ने शक्ति दिने प्रणाली।
   अध्ययन अनुसार—
   बिहान योग (yoga) र हात उठाएर गर्ने आसनहरूले
   १७–२८% सम्म serotonin वृद्धि गर्छन्।

   त्यसैले आत्मविश्वास कम भएका व्यक्ति हात खुलेर बस्न सक्दैनन्, criminal body-language यिनै कारण देखिन्छ—भित्र serotonin न्यून हुन्छ।

4. Dopamine system → यो अत्यन्त शक्तिशाली प्रणाली हो। डोपामिनले भन्छ— “लक्ष्य राख, प्रयास गर तँ उठ्न सक्छस।”
   लक्ष्य राख्यो भने

   • skill development ,obstacle mastery, creativity, सबै डोपामिनले नै सम्भव गराउँछ।

गाडी किन्नुपर्ने लक्ष्य राखेपछि— डोपामिन सँगसँगै योजना बनाउँछ, पैसा जम्मा गराउँछ, आफ्नो क्षमता बढाउँछ, बाधा देखाउँछ, समाधान फेला पार्छ।

निष्कर्ष: सही सफलताको सूत्र

मानिसका लागि सफलता यो हो— तपाईँ अरूलाई डर नदिई, उपयोगी हुँदै, सहयोगी बनेर
समूहमा आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गर्न सक्नु। Responsibility नै Freedom सुनिश्चित गर्ने प्रणाली हो उत्तरदायित्व नलिने स्वतन्त्रता असली स्वतन्त्रता हुँदैन।

देश, ध्यान, चेतना—सबैमा एउटै सूत्र छ— सही परिभाषा, सही दिशा र सही चेतना भए—मानिस उठ्छ, समाज उठ्छ, राष्ट्र उठ्छ।

---

सफलता, चेतना र मानव–व्यवहारको मनोविज्ञान

जापानी समाज एउटा गहिरो मनोवैज्ञानिक उदाहरण हो—दुई सहरमा एटोम बम (atom bomb) परे पनि “हामी फेरि उठ्छौँ” भन्ने अटुट चेतना। बाहिरबाट उनीहरूको भौतिक संरचना भत्काइयो, तर भित्रको मनोबल (inner resilience) भत्किएन। यही मनोविज्ञानले जापानलाई पुनः उठायो।
मानव जीवन र साधनामा पनि यही सूत्र लागू हुन्छ—दुख भएर पनि सिकिन्छ, गिराएर पनि उठिन्छ।

ध्यान (meditation) पनि त्यस्तै यात्रा हो। ध्यानमा बस्नासाथ “lightness” तुरुन्तै महसुस हुँदैन।
अचेतन (unconscious) बाट धक्का आउँछ, दिमाग कुझिन्छ, मन भड्किन्छ, सास कहाँ छ भुलिन्छ।
कहिलेकाहीँ एक घण्टा बस्दा सारै तछाडमछाड भएर ‘कहीं छिर्ने’ अनुभूति हुन्छ—यो असामान्य होइन, यही नै सामान्य प्रक्रिया (normal process) हो।
ध्यानमा तपाईँलाई उठाउने बाहिरी आवाज हुँदैन—भित्रबाटै उठ्ने चेत (introspective awareness) नजागेसम्म मानिसले आफैँलाई मार्गदर्शन गर्न सक्दैन।

यस्तो गहिरो मानव चेतनाभन्दा देश चलाउनु किन सजिलो?
किनकि देशमा धेरै कुरा पहिल्यै pre-defined हुन्छन्—संविधान, नीति, संरचना, जिम्मेवारीका सीमाहरू।
यहाँ ध्यानजस्तो “आफैँले आफैँलाई जगाउनु” पर्दैन—नियमले नै दिशा देखाउँछ।
त्यसैले राजनीतिक तथा प्रशासनिक प्रणालीमा अनियन्त्रित रूपले manipulate गर्न गाह्रो हुन्छ।

नेपालले अहिले भोगिरहेको अवस्था—भ्रष्टाचार, राजनीति, अव्यवस्था—यी सबै learning problem होइनन्।
किनकि सिकाइ त सबैले गर्छन्, चाहे राम्रोको होस् वा गलतको। एक पकेटमार (pick-pocket) को कौशल हेर्नुस—मान्छेले मरे पनि थाहा नपाउने गरी घडी निकाल्ने क्षमता। त्यो पनि लर्निङ नै हो। अर्थात् हाम्रो समस्या ‘learning’ होइन—हाम्रो समस्या ‘success definition’ हो।

हाम्रो समाजको सफलता–व्याख्या: मूल दोष

नेपालमा सफलताको अर्थ— “जसरी पनि धनी” (by any means wealth)
यो नै ठूलो समस्या हो। यसले मान्छेलाई प्रक्रिया नभई परिणाममा मात्र केन्द्रित बनाइदिन्छ।

ओशोले भनेका छन्—“Nothing fails like success.” किनकि बाहिरको सफलता अन्तिम उन्नति होइन।मानिस अन्त्यमा मनमा लिएर जाने चेतना (inner growth) मात्र साँचो उन्नति हो।

विकसित देशहरूमा सफलताको अर्थ भिन्न हुन्छ। स्क्यान्डिनेभियन देशमा— “To be a good human is a great success.” फिनल्याण्डमा पहिलो हुने विद्यार्थीलाई ‘superior’ मानिँदैन— उसको क्षमताको विविधता (different capability) लाई सम्मान गरिन्छ। हाम्रो समाजमा भने मानिसले अरूले बनाइदिएको identity पछ्याउँछ। त्यो पूरा नहुँदा—डिप्रेसन, निरर्थकता, आत्महत्या। कारण एउटै—self-trust को अभाव।

गुड ह्युमन (good human) को व्याख्या के हो?

योग–दर्शन भन्छ— एक गुड माइन्ड (good mind) भनेको

1. सही निर्णय (right conclusions) गर्न सक्ने,

2. उपयोगिता (usefulness) र अनुपयोगिता (un-usefulness) पहिचान गर्न सक्ने,

3. समूहमा cooperative र mutual understanding राख्न सक्ने।

मानिस एक गुफामा बस्ने प्राणी भएन— Social animal भएकोले समूहमा बस्दा दायित्व (responsibility) नै स्वतन्त्रता (freedom) को ग्यारेन्टी हो। ओशो भन्छन्— “Freedom always comes with responsibility.”

दायित्वविहीन स्वतन्त्रता उछृंखलता (chaos) मात्र पैदा गर्छ।

भौतिकता किन खराब होइन?

भौतिक वस्तु (material) गलत होइनन्। उपयोग गलत भयो भने मात्र समस्या हो।
जस्तै, अल्कोहल (alcohol) बाट
– शरीर तताउन,
– तापक्रम normalize गर्न
सकिन्छ—तर यसको दुरुपयोगले समस्या जन्माउँछ।

मानव मस्तिष्कका ८ मोड्युलेटिङ सिस्टम

मानवको व्यवहार गहिरो रूपमा brain modulation systems ले चलाउँछन्।
तीमध्ये केही महत्वपूर्ण:

---

१) Adronergic system – डरको प्रतिक्रिया (fear response)

डर लाग्यो कि—भाग्ने, लड्ने कि freeze हुने निर्णय यही प्रणालीले बनाउँछ।

---

२) Acetylcholine system – नर्भस प्रणालीको चार्जर

यो प्रणालीले शरीरको नर्भस सिग्नल regulation गर्छ।

---

३) Serotonin system – आत्मविश्वास (self-trust)

Serotonin ले भन्छ— “जे भए पनि हार मानिदेऊ, तेरो भित्र भरोसा छ।” वैज्ञानिक अध्ययन अनुसार— बिहान हात उठाएर योगासन गर्दा १७–२८% serotonin वृद्धि हुन्छ। त्यसैले कम आत्मविश्वास भएका मान्छे हात लुकाएर बस्छन्— उच्च serotonin भएका मान्छे open posture मा बस्छन्।

---

४) Dopamine system – लक्ष्य (goal) को शक्ति

यो प्रणाली अत्यन्तै अद्भुत छ। डोपामिन भन्छ— “लक्ष्य राख, प्रयास गर—तँ सक्छस।” तपाईँले गाडी किन्ने लक्ष्य राख्नुभयो भने—

• डोपामिन सक्रिय हुन्छ

• योजना बनाउँछ

• skill development गर्छ

• बाधा देखाउँछ

• बाधा पार गर्न creative उपाय दिन्छ

• नयाँ masteries सिकाउँछ

डोपामिन goal–progress को प्रणाली हो—
Goal → Skill Development → Obstacle Mastery → Achievement

---

निष्कर्ष: सफलता भनेको के?

सफलता भनेको धन होइन। सफलता भनेको— तपाईँ कसैको लागि खतरा नबनी, दुस्मन नबनी, समूहमा उपयोगी भएर, cooperative भएर बस्न सक्नु। मानिस भौतिक प्राप्तिले होइन— डोपामिन, सेरोटोनिन, self-trust र inner clarity ले खुशी हुन्छ।

सफलता भनेको—उपयोगी बन्न सक्ने क्षमता, सही सम्बन्ध बनाउने कला, र चेतनासहित जीवन चलाउने योग्यता हो।

---

डोपामिन, संघर्ष र आत्म–रूपान्तरणको यात्रा

मानिसको जीवन निरन्तर गोल सेटिङ (goal setting), अब्स्ट्याकल (obstacle), स्किल डेभलपमेन्ट (skill development) र मास्टरी (mastery) को चक्रमा घुमिरहन्छ। एक लक्ष्य सेट हुन्छ, बीचमा अब्स्ट्याकल आउँछ, त्यसलाई पार गर्न नयाँ कौशल सिकिन्छ, कौशलले मास्टरी प्राप्त हुन्छ—र फेरि अर्को लक्ष्य जन्मिन्छ। यो चक्र प्यारेलल्ली (parallelly) चलिरहन्छ र जीवन अगाडि बढिरहन्छ। तर यसको केन्द्रमा एउटा अत्यन्त महत्वपूर्ण कुरा छ— मानिसको मोटिभेसन सिस्टम डोपामिन (dopamine) ले चलाउँछ।

डोपामिनल प्याराडक्स (dopaminergic paradox)

डोपामिनको एउटा महान् विरोधाभास छ— जे चिजले हामीलाई मोटिभेट गर्छ, त्यही चिज पाउँदा हामी डिमोटिभेट हुन्छौं। कार किन्नु अघि जुन उत्साह, सपना र उर्जा हुन्छ, कार किनिसकेपछि त्यो तुरुन्तै कम हुन्छ। किन? किनकि दिमागले पुरा भएको लक्ष्यलाई "समाप्त" क्याटोगरीमा राखिदियो। अब उसको सिस्टमले नयाँ लक्ष्य खोज्न थाल्छ। डोपामिनलाई रोक्ने स्विच दिमागसँग छैन। पाएपछि फेरि अर्को, त्यसमाथि अर्को—यो निरन्तर चक्र हो। त्यसैले सबै क्रान्तिहरू अन्ततः प्रतिक्रान्तिमा परिणत हुन्छन्। किनकि क्रान्ति चलाउन जति ठूलो डोपामिन चाहिन्छ,उतना नै ठूलो खालीपन त्यो पूरा भएपछि आउँछ।

Gen-Z आन्दोलन पनि यही सूत्रमा

Gen-Z जनयात्रामा पनि यही डोपामिनल साइकोलोजी चलिरहेको छ।हाम्रो व्यक्तिगत जीवनमा जस्तै, युवाहरूले पनि एउटा ठूलो आशा बनाएका छन्, त्यसलाई पाउने संघर्षमा छन्,र त्यो पूरा भएपछि पुनः नयाँ लक्ष्य चाहिनेछ।
यसलाई सम्झेर नियमन नगरे आन्दोलन दिशाविहीन बन्न सक्छ।

---

बाहिरी उपलब्धि र भित्री स्थिरता

मानिसलाई सधैं कसैले “तपाईँले राम्रो गर्नुभयो” भनी प्रशंसा गरिदिने आवश्यकता पर्छ। यति संवेदनशील छ मानव मन। एउटा नकारात्मक टिप्पणी— “तपाईँको त लुगै मिलेको छैन” भन्ने एक वाक्यले पाँच वर्षको मोटिभेसन छिनभरमै भत्काइदिन सक्छ। हामी बाहिरी मान्यता (external validation) मा आधारित हुँदा बाहिरी आवाजले नै हाम्रो डोपामिन र भावनात्मक उचाइ निर्धारण गर्छ।

तर बाहिरी संसारमा सबैले तारिफ गर्दैनन्। सफलता बढ्दै जाँदा तल तान्ने मानिसहरूको संख्या पनि बढ्छ।
किनकि प्रत्येक उचाइ एउटा द्वन्दात्मक बल (dialectical force) चिरेर बनाइन्छ— माथि उठ्ने गति र तल तान्ने शक्तिहरू सधैं समानान्तर चल्छन्। त्यो बेला मन थाक्छ, उर्जा घट्छ— यदि ध्यान भित्तर नफर्काइयो भने।

---

हेन्री फोर्डको उदाहरण : आत्मविश्वासको वास्तुकला

हेन्री फोर्ड एक युनिक अमेरिकन इनोभेटर थिए। उहाँले कारलाई सामान्य मानिसको जीवनमा सहज बनाउने सपना देख्नुभयो— “America on wheels” उहाँका राम्रो इन्जिनियरहरू तलब बढाएर राख्दा अन्य कम्पनीहरूले मुद्दा हाले। सरकारले समेत प्रश्न गर्‍यो। फोर्डको जवाफ– “मले कमाएको पैसा म जस्तोसुकै इन्जिनियरलाई दिन्छु। यदि यहाँ रोक्छ भने म मेक्सिकोमा केहि साथी लिएर फ्याक्ट्री खोल्छु। म शून्यबाट फेरि उठ्छु।” यो हो भित्री कन्फिडेन्स (inner confidence)। बाहिरी मान्यतामा होइन, भित्री निर्माणमा आधारित।

---

बाहिरको उचाइ र भित्रको उचाइ

ठुलो नेता, ठूलो पद, ठूलो कम्पनी, ठूलो पोडकास्टर—सब बाहिरी आँखाले बनाइदिएको पहिचान हो। तर एक्लै कोठामा बस्दा—तपाईँ को? यस प्रश्नले बाहिरी उचाइ भत्काइदिन्छ। त्यसैले बाहिरको उपलब्धि पछि भित्रको उपलब्धिमा फर्किनु अनिवार्य हुन्छ। बाहिरको इज्जत आएको छ भने—त्यही क्षण भित्रको इज्जत निर्माण गर्न सुरु गर्ने समय हो।

---

धर्म र राजनीति : बाहिर बनाम भित्र

राजनीति बाहिरका संरचनालाई बदल्छ। धर्म भित्रका इन्द्रिय–मनलाई बदल्छ। राजनीतिक नेताहरूको समस्या संसार रूपान्तरण गर्ने भाषण गर्ने, तर आफै रूपान्तरण हुन नखोज्ने। राजनीतिको यही मनोविज्ञानले दैनिक आत्म–प्रतिबिम्ब (self-reflection) हराउँछ। बाहिरका ठूलो पदमा बस्ने भित्रको उचाइ नबढे पतनको क्षण अत्यन्त पीडादायी हुन्छ।

---

निष्कर्ष : परिवर्तनको ऊर्जा भित्र फर्काइने बेला

मानव मन डोपामिनको चक्रमा छ। पाउनेसम्म संघर्ष, पाएपछि शून्यता। यसलाई तोड्ने उपाय एउटै :वस्तु-मुखी (object-oriented) लक्ष्यभन्दा  विषय-मुखी (subject-oriented) आत्म–निर्माणमा फर्किनु। अचिभमेन्ट बाहिर हुन्छ, तर रिफ्लेक्सन भित्र। बाहिरको प्रशंसाले सुरु हुन्छ, तर भित्रको स्थिरताले दिगो हुन्छ। नेपालको सामाजिक, राजनीतिक र व्यक्तिगत रूपान्तरण अब यही भित्री उचाइबाट सुरु हुनुपर्छ।

---

डोपामिन, लक्ष्य र आत्म–रूपान्तरणको मनोविज्ञान

मानिसको जीवन निरन्तर गोल सेटिङ (goal setting), अब्स्ट्याकल (obstacle) र स्किल डेभलपमेन्ट (skill development) को चक्रमा अगाडि बढिरहन्छ। एक लक्ष्य पूरा गर्ने यात्रा सहज हुँदैन—मध्यमा अवरोध आइरहन्छ, त्यसलाई पार गर्न नयाँ सीप सिकिन्छ, र सिकेको सीपमा मास्टरी (mastery) हासिल भएपछि फेरि अर्को नयाँ लक्ष्य जन्मिन्छ। यो प्रक्रिया जीवनको हरेक क्षेत्रमा प्यारेलल्ली (parallel) चलिरहन्छ। तर यस चक्रको सबैभन्दा गहिरो पक्ष के हो भने—हामीलाई चलाउने आधारभूत शक्ति डोपामिन (dopamine) हो।

डोपामिनको एउटा अद्भुत तर कठिन सत्य छ, जसलाई डोपामिनल प्याराडक्स (dopaminergic paradox) भनिन्छ। यही प्याराडक्स भन्छ—जे कुरा पाउने आशाले हामीलाई मोटिभेट गर्छ, त्यो कुरा पाएपछि हामी डिमोटिभेट हुन्छौँ। उदाहरणका लागि, कार किन्नुअघि हामीमा असाध्यै उत्साह, अपेक्षा र उर्जा हुन्छ। तर जब त्यो कार किन्छौँ, त्यो उत्साह तुरुन्तै घट्छ। किनकि हाम्रो डोपामिन सिस्टम ‘हासिल भयो’ भनेर टार्गेटलाई समाप्त सूचीमा राखिदिन्छ र फेरि नयाँ लक्ष्य खोज्न थाल्छ। दिमागमा डोपामिनलाई ‘रोक्ने स्विच’ नै छैन। यही कारणले मानिस निरन्तर नयाँ लक्ष्य, नयाँ उपलब्धि, नयाँ चाहना बनाउँदै जान्छ। तर पूरा भएपछि फेरि शून्यताको अनुभूति हुन्छ—आफैँलाई खोलेर हेर्दा यही विरोधाभास जीवनको मूल धुरी हो।

यही मनोविज्ञानले गर्दा धेरै ऐतिहासिक क्रान्तिहरू प्रतिक्रान्तिमा परिणत भएका छन्। किनकि क्रान्ति गर्न सुरुमा ठूलो डोपामिन चाहिन्छ; तर उपलब्धि प्राप्त भएपछि त्यही डोपामिन घट्छ र आन्दोलन दिशाहीन हुन थाल्छ। आजको Gen-Z आन्दोलनमा पनि यही डोपामिनल गतिशीलता काम गरिरहेको देखिन्छ—उत्साह, आशा र परिवर्तनको चाहना उच्च छ, तर त्यो पूरा भएपछि पुनः खालीपन कहाँ जान्छ? यो प्रश्न बुझिएन भने आन्दोलनले आफ्नो आत्म–पहिचान गुमाउन सक्छ।

मानिसको मन यति संवेदनशील छ कि उसलाई सधैँ कसैले “तपाईँ राम्रो गर्नु भएको छ” भनी प्रशंसा गरिरहन आवश्यक पर्छ। एउटा सामान्य टिप्पणी—**“तपाईँको त लुगै मिलेको छैन”—**ले पाँच वर्षको मोटिभेसन एकैछिनमा नष्ट गर्न सक्छ। हामीको कमजोर मन बाहिरी मान्यता (external validation) मा धेरै निर्भर हुन्छ। तर संसारमा यति धेरै मानिस छैनन् जो प्रत्येक क्षण हामीलाई तारिफ गर्दै बसून। सफलता बढ्दै जाँदा त तल तान्ने, ईर्ष्या गर्ने र शंका गर्ने मानिसहरूको संख्या समेत बढ्छ। किनकि हामी उचाइतिर जाँदा सँगसँगै द्वन्दात्मक ऊर्जा सक्रिय हुन्छन्—माथि उठाउने र तल तान्ने शक्ति दुवै बलियो हुँदै जान्छन्।

हेन्री फोर्डको कथाले भित्री आत्मविश्वासको नमुना देखाउँछ। कारलाई सामान्य मानिसले किन्न सक्ने बनाउने सपना लिएर उनले उद्योग सुरु गर्दा धेरै कम्पनीहरू, मजदुर संगठन र सरकारी निकायले समेत उनलाई रोके। तर फोर्डले स्पष्ट भने—“म मेरो कमाइ जे भन्दा राम्रो इन्जिनियरलाई दिन्छु। यदि यहाँ रोक्छ भने म मेक्सिकोमा पनि गएर शून्यबाट फ्याक्ट्री सुरु गर्न सक्छु।” यस्तो अटल आत्मविश्वास बाहिरी मान्यताबाट होइन, भित्री आत्म–पहिचानबाट जन्मिन्छ।

यसै गरी हाम्रो समाजमा ठूलो नेता, ठूलो पद, ठूलो कम्पनि, ठूलो पोडकास्टर—यी सबै बाहिरी आँखाले बनाइदिएका पहिचान हुन्। तर एक्लै कोठामा बस्दा हामी को? यही प्रश्नले बाहिरी उचाइलाई क्षणमै भत्काइदिन्छ। त्यसैले जीवनमा बाहिर उपलब्धि जोडिँदै जाँदा भित्रको उचाइ पनि समानान्तर रूपमै बढ्नुपर्छ। नत्र बाहिरी उचाइबाट एकपटक तल झर्दा अत्यन्त पीडादायी पतन हुन्छ।

धर्म र राजनीति दुवै मानवीय संरचनालाई परिवर्तन गर्ने प्रयास गर्छन्, तर फरक–फरक दिशाबाट। राजनीति बाहिरका संरचना, शक्ति र व्यवस्थालाई बदल्न चाहन्छ भने धर्म भित्रका इन्द्रिय–मनलाई रूपान्तरण गर्छ। तर आजका धेरै राजनीतिज्ञहरूको समस्या—रूपान्तरणको भाषण गर्ने तर आफैँ रूपान्तरण हुन नखोज्ने—यही मानसिक द्वन्द्वबाट जन्मिएको हो। आत्म–प्रतिबिम्बबिना बाहिर लक्ष्य पछ्याउनाले अन्ततः असन्तुलन, निराशा र गिरावट निम्त्याउँछ।

यसैले जीवनको गहिरो समाधान बाहिर होइन—भित्र फर्कनुमा छ। लक्ष्यहरू महत्वपूर्ण छन्, तर वस्तु–मुखी (object-oriented) उपलब्धिभन्दा विषय–मुखी (subject-oriented) आत्म–निर्माण अधिक दिगो हुन्छ। बाहिर अचिभ गर्नेबेला पछि एकछिन भित्र फर्केर सोध्नैपर्छ— “म किन यो गरिरहेको छु? मेरो भित्री उचाइ पनि बढिरहेको छ कि छैन?”

जब बाहिरको चहल–पहल सकिन्छ, बाहिरको मान्यता हराउँछ, पद झर्छ, प्रतिष्ठा घट्छ—त्यति बेला पनि खुट्टामा उभिन सक्ने शक्ति एउटै हो—आफ्नै भित्री पहिचान। र यही आत्म–पहिचान निर्माण भएन भने, जुनसुकै ठूलो उपलब्धि पनि अन्ततः डोपामिनको अर्को खालीपनमा बदलिन जान्छ।

---

लेख: भित्री उचाइ, मस्तिष्कको विकास र नयाँ पुस्ताको मनोविज्ञान

बिहान योगा–ध्यान गर्न आउनेहरू भित्रैबाट मोटिभेट भएर आउँछन्, किनकि जीवनशैली नै त्यस्तो बनेको छ—बाहिरको सफलताले मात्र होइन, भित्री स्थिरताले पनि उचाइ दिन्छ। बाहिरको उचाइ बढ्दै जाँदा भित्रको आत्मिक उचाइ बढ्न नसके दुःख, पीडा र पतन तीव्र हुन्छ। किनभने संसारमा सधैँ हामीलाई काखमा उठाइदिने, हौसला भर्ने मान्छे हुँदैनन्; अन्ततः उठ्ने शक्ति आफ्नै आत्माबाटै आउनुपर्छ। आत्माबाट उठेका मानिसहरू कम भ्रष्ट, साहसी, क्युरियस, इम्पावर र क्रियटिभ हुन्छन्। यसैलाई नास्तिकवादले पनि जोड दिन्छ—विश्वास (belief) बाहिरमा होइन, भित्रको चेतनामा हो।

मानिसलाई संकट परेको बेला बाहिरी विश्वासले तात्कालिक सहारा दिन सक्छ, तर वास्तविक शक्ति आत्मस्मृतिबाटै जन्मिन्छ। यही कारणले गीतामा ‘कर्म गर, फलको आशा नगर’ भन्ने शिक्षा आएको हो—किनकि मनलाई फलमा बाँध्ने बित्तिकै पीडा सुरु हुन्छ। जीवनमा बाहिर जे हासिल गरौँ, भित्र सम्झन सकिएन भने त्यो उपलब्धि पनि अर्थहीन बन्छ। दुःख, तनाव वा पीडाको क्षणमा शान्ति नै काम लाग्छ, र शान्ति भित्रको उचाइबाट मात्र आउँछ।

नयाँ पुस्ता—जेन जेड—को मानसिकता बुझ्न विज्ञानले महत्वपूर्ण आधार दिन्छ। १८ वर्षसम्म मानिसको मस्तिष्कमा थ्रिल लिने प्रणाली र त्यसलाई नियन्त्रण गर्ने प्रणालीको जोड मजबुत हुँदैन। त्यसैले उनीहरूलाई जोखिम थाहा हुन्छ तर नियन्त्रण गर्ने क्षमता पुरै विकसित हुँदैन। मानव मस्तिष्क तल–माथि गरी धेरै तहमा बनेको छ—स्पाइनल कर्ड, सेरेबेलम, पोन्स, र reptilian brain बाट सुरु भएर mammalian brain र अन्त्यमा neomammalian prefrontal cortex। यही माथिल्लो भाग योजना बनाउने, तर्क गर्ने, मूल्याङ्कन गर्ने र कार्यान

---

लेख: आत्मिक उचाइ, नयाँ पुस्ताको मस्तिष्क र समाजिक विस्फोटको मनोविज्ञान

बिहान योगा–ध्यान गर्न आउने धेरै मानिसहरू भित्रैबाट प्रेरित भएर आउँछन्, किनकि आजको जीवनशैलीले बाह्य सफलताभन्दा भित्री स्थिरतालाई अझै बढी आवश्यक बनाएको छ। मान्छेले बाहिरको उचाइ बढाउँदै लगे पनि भित्रको आत्मिक उचाइ नबढे पतन अत्यन्तै पीडादायी हुन्छ, किनकि संसारमा सधैँ उठाइदिने वा काखमा राखिदिने मानिसहरू हुँदैनन्। अन्ततः मानिसलाई आफ्नै आत्माको बलले उठ्नुपर्ने हुन्छ। आत्माबाट उठेका मानिसहरू कम भ्रष्ट, साहसी, क्युरियस, इम्पावर, इन्स्पायर्ड र सधैँ क्रियटिभ हुन्छन्। नास्तिकवादका मूल सिद्धान्तहरू—क्युरियोसिटी र क्रियटिभिटी—पनि यही भित्री शक्तिको अभिव्यक्ति हुन्।

विश्वास (belief) पनि कहिलेकाहीँ प्लासिबो शक्तिजस्तै काम गर्न सक्छ, तर वास्तविक परिवर्तन भनेको आत्म–स्मृतिबाट हुन्छ। गीतामा भनिएझैँ ‘कर्म गर, फलको आशा नगर’ भन्ने कुरा मनको रोकावट हटाउने साधन हो, किनकि फलमा बाँधिएर बस्ने बित्तिकै पीडा, डर र असन्तोष सुरु हुन्छ। जीवनमा जे हासिल गरे पनि यदि हामीले त्यसलाई सम्झन, बुभ्न, आत्मसात गर्न सकेनौँ भने त्यो उपलब्धि पनि अर्थहीन हुन्छ। पीडाको क्षणमा बाहिरी सम्मान होइन, शान्त मन मात्र काम लाग्छ।

नयाँ पुस्ता—जेन Z—को मनोविज्ञान विज्ञानबाट बुझ्न सकिन्छ। १८ वर्षसम्म मानिसको दिमागमा इमोशनलाई नियन्त्रण गर्ने प्रणाली पूर्ण रूपमा विकास भएको हुँदैन। थ्रिल चाहिन्छ, तर थ्रिलको परिणाम के हुन्छ—त्यो आकलन गर्ने क्षमताको तन्त्र १८ वर्षसम्म जोडिनै पाएको हुँदैन। मानव मस्तिष्क तलदेखि माथि चार तहमा विकास भएको छ—स्पाइनल कर्ड, सेरेबेलम, पोन्स, अनि reptilian brain—जहाँ आधारभूत गतिविधिहरू चल्छन्। त्यसपछि mammalian brain र सबैभन्दा माथि neomammalian prefrontal cortex विकसित हुन्छ, जसले योजना बनाउने, तर्क गर्ने, मूल्यांकन गर्ने र कार्यान्वयन गर्ने क्षमता दिन्छ। यो प्रणाली २१ वर्षपछि मात्र पूर्ण रूपमा कनेक्ट हुन्छ, त्यसैले १८ देखि २१ वर्षबीचको उमेरमा तर्क, व्यवहार–अनुशासन, र भावनात्मक बुद्धिमत्ता सिकाउनु अत्यावश्यक हुन्छ।

भावनामा शरीरको ठूलो भूमिका हुन्छ। मन परेको व्यक्ति नजिक आए भावनाको ऊर्जा बढ्छ; मन नपरेको आए घट्छ। ठ्याक्कै त्यही कुरा संस्थान, नेतृत्व र संचारमा लागू हुन्छ। कर्पोरेट संसारमा राम्रो कम्युनिकेटर नै नेतृत्वको पहिचान मानिन्छ। तर जब मानिसले भित्र एक कुरा सोचेर बाहिर अर्को कुरा बोल्छ, त्यहाँ suppression हुन्छ—र यस्तो suppression धेरै जम्दा न्युरोटिक समस्या (neurosis) सुरु हुन्छ। यही कारणले आजको पुस्ता धेरै आन्तरिक दबाब बोकेर हिंडिरहेको देखिन्छ।

२०२५ मा प्रकाशित ‘Body–The Mind’ नामक पुस्तकले शरीरका प्रत्येक पीडा दबीएका भावनाबाट आउँछन् भनेर प्रमाणित गर्छ। इमोशन दबिँदै जाँदा शरीरले मानिसलाई रोक्न ‘pain’ सिर्जना गर्छ—किनकि भावनात्मक अव्यवस्था लिएर मानिस धेरै ठाउँमा दौडिनु शरीरका लागि जोखिम हुन्छ। यही दबीएका इमोशनहरू जेन Z मा झनै तीव्र रूपमा देखिन्छन्, किनकि उनीहरूको इमोशनल सिस्टम पूर्ण रूपमा परिपक्व हुँदै गरेको अवस्था हो।

अब सामाजिक पक्ष हेर्दा—जेन Z ले राजनीति बाट धेरै ठूलो आशा गर्दैन। उनीहरूको माग ठूला होइनन्—न्याय, पारदर्शिता, गैर–भ्रष्ट व्यवस्था, र आफ्नो कर–पैसा लुटिएको नदेखिने अवस्था। तर नेपालमा ५०–६० वर्षदेखि व्यवस्था राम्रोसँग नचलिएकाले, baseline माग पनि पूरा नहुँदा जनतामा दबिएको असन्तोष विस्फोट हुन्छ। आजको जेन Z ले आफ्नो व्यक्तिगत र सामाजिक इमोसनहरू छिट्टै प्रतिक्रिया स्वरूप व्यक्त गर्छ; त्यसैले पछिल्ला वर्षहरूमा देखिएको सामाजिक आन्दोलन र जनविस्फोट पनि तिब्र र व्यापक बन्न पुग्छ।

नेपाल आज पड्किएको अवस्थाबाट गुज्रिरहेको छ—जहाँ पुरानो व्यवस्था समाप्त हुँदैछ, र नयाँ पुस्ताको चेतना, गति र भावनात्मक पारदर्शिताले नयाँ मानक निर्धारण गर्दैछ। मानिसहरूको माग अझै पनि साधारण छन्—न्याय, सेवाको सुशासन, र जीवन सहज रूपमा चल्ने अवस्था। तर ती पनि पूरा नहुँदा समाजभित्र दबीएको ऊर्जा आज सतहमा आउँदैछ, परिवर्तनको दिशामा।

---

लेख: जेन Z, सामाजिक कन्फ्युजन र व्यक्तिगत विकास

आजको समाजमा मान्छेको मिनिमल डिमान्ड पनि पुरा नगरेपछि असन्तोष र विस्फोटको अवस्था उत्पन्न हुन्छ। अहिले नेपालमा, चाहे त्यो जेन Z होस्, ६०–७० वर्षका बूढा मानिस होस्, वा मिड–एजका व्यक्तिहरू, सबै मनमा कन्फ्युजनको अवस्था देखिन्छ। समाजमा यो कन्फ्युजनलाई मिनिमाइज गर्ने सिस्टम आवश्यक हुन्छ, र त्यसमा पारदर्शी र जवाफदेही मानिसहरू आउनुपर्छ।

साइकोलोजीको फ्राइडको अध्ययनले भन्छ—मानव पूर्ण रूपमा सुखी हुन सक्दैन। तर, कम दुख कम गर्ने उपाय अवश्य सम्भव छ। वास्तविक खुशी केवल आत्म–स्मृति र भित्री विचारको पारदर्शिता मार्फत आउँछ। जब मानिस आफैँलाई सम्झन्छ, आफ्नो मनका विचारहरुलाई हेर्छ, अनि कुण्ठा वा दबाब कहाँबाट उत्पन्न भयो बुझ्छ, तब मात्र उसले आफ्नै मानसिक शान्ति र सन्तुलन पाउँछ।

ध्यान (meditation) अभ्यासले यो प्रक्रिया मद्दत गर्छ। ध्यानका तीन स्टेजहरूमा मानिसले आत्म–विस्मृति, डिस्ट्रक्सन, अनि मन दौडिनु अनुभव गर्छ। यसले कन्फ्युजनलाई कम गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ। समाजमा पारदर्शी र जवाफदेही सिस्टमको आवश्यकता यही कारणले बढेको हो। निर्वाचनमा योग्य र जिम्मेवार व्यक्तिहरू चयन गर्नाले मात्रै सिस्टमले बेसलाइनभन्दा माथि काम गर्न सक्छ।

युवाहरू, विशेष गरी जेन Z, आजको नेपालमा नयाँ प्रकारका सक्रिय नागरिक बनेका छन्। उनीहरूको मन ग्लोबल छ, तर शरीर नेपालमा छ। यस्ता युवा ग्लोबल प्लेटफर्ममा सुयोग्य नागरिक बन्नका लागि उनीहरूको सामाजिक सहभागिता, आन्दोलन, र चेतना महत्वपूर्ण छ।

व्यक्तिगत स्वास्थ्य र विकासको लागि, बडी–माइन्ड इन्टिग्रेशन आवश्यक छ। ब्रेनले दुई मुख्य फ्याकल्टीबाट काम गर्छ—एटेन्सन र अवेयरनेस। वरिपरिको परिवेश अवलोकन (अवेयरनेस) र समस्याको पहिचान (एटेन्सन) सँगै मात्र मानिस पूर्ण रूपमा बुझ्न सक्छ। बुद्धले पनि यही कुरा भनेका छन्—मनलाई स्थिर राख्न दैनिक अभ्यास आवश्यक हुन्छ।

बिहान उठेर ध्यान गर्दा आफ्नो मनलाई शान्त राखेर, भित्रका विचारको प्रवाहलाई अवलोकन गर्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ। यसले दिनभरको मानसिक क्षमतामा वृद्धि गर्दछ। शरीर समयसँगै डिजेनेरेटिभ हुन्छ; २८ वर्षपछि शरीर कमजोर हुन थाल्छ, र त्यसलाई नियन्त्रण गर्न सही स्वास–प्रश्वास अभ्यास आवश्यक छ। बिहान सासको भोल्युम बढाएर अभ्यास गर्दा किड्नी, मसल, र मेटाबोलिजमको काम सुधार हुन्छ, र व्यक्तिमा फुर्तिलोपन, आत्मविश्वास, र जवाफदेहिता विकास हुन्छ।

एक्सरसाइज र राम्रो निद्राले इमोशनल लचकता बढाउँछ, सही निर्णय लिन सक्ने क्षमता दिन्छ, र गल्तीमा जवाफदेह बन्न सहयोग पुर्‍याउँछ। साथै, अचुक स्मृति (good recall) र भिजुलाइजेसन अभ्यासले मनोबल बढाउँछ, भविष्यमा उत्कृष्ट काम गर्न प्रेरित गर्छ।

अन्ततः, रिकल, भिजुलाइजेसन, र सास–प्रश्वास अभ्यासले मात्र व्यक्तिगत र सामाजिक जीवन दुवैमा स्थायित्व र सुधार ल्याउन सकिन्छ। यसले मानिसको मस्तिष्क र शरीरलाई सन्तुलित राख्ने, र समाजमा जवाफदेही नेतृत्व र पारदर्शिताको वातावरण सिर्जना गर्ने अवसर दिन्छ।

---

लेख: मानसिक शान्ति, ध्यान र जीवनशैली सुधार

आजको समयमा सास–प्रश्वास र ध्यान अभ्यासले मानव जीवनमा ठूलो भूमिका खेल्छ। अहिले तपाईंले लिइरहेको सासलाई हृदयको बीचमा ध्यान राखेर, हल्का र सजग रूपमा लिनुले मानसिक शान्ति र आत्म–साक्षात्कारमा मद्दत गर्छ। यो अभ्यासले दिव्यता पैदा गर्छ, र यस दिव्यतामा मानिसलाई अरूलाई दुख दिने उपाय हुँदैन। हल्का सास लिँदा र ध्यान केन्द्रित गर्दा कुण्ठा र तनाव कम हुन्छ, जसरी रक्सी सेवन गर्दा स्थायी रिल्याक्स हुने भ्रम हुन्छ, तर वास्तविकता यो होइन। रक्सीले केवल शारीरिक प्रणालीमा अस्थायी असर पुर्‍याउँछ, तर लामो समयमा ब्रेन साइज घटाउने, किड्नीमा समस्या, नर्भस सिस्टममा दबाब जस्ता असरहरू हुन्छन्।

ध्यान, शारीरिक व्यायाम, मानसिक शान्ति, इमोशनल लचकता, र सही निर्णय क्षमताको विकास जीवनका मुख्य आधार हुन्। जीवनमा राम्रा विकल्पहरू लिन, सकारात्मक अनुभव सम्झिन, राम्रो निद्रा सुनिश्चित गर्न, र सास–प्रश्वास अभ्यास गर्नाले ब्रेन र शरीर दुवै सन्तुलित रहन्छ।

बिहान उठेर शरीर तन्काउने अभ्यास, जस्तै हलासन, मांसपेशी तन्काउने व्यायामले शरीरको तीन लेयरको मांसपेशी सक्रिय गर्छ। यसले रगत प्रवाह सुधार्छ, मेटाबोलिजम बढाउँछ, र शरीरलाई सक्रिय बनाउँछ। एकै स्थानमा लामो समय बस्दा मांसपेशी कमजोर हुन्छन्, र रक्त परिसंचरण अवरुद्ध हुन्छ। त्यसैले नियमित भौतिक अभ्यास र फास्ट–ब्रिदिङले शरीर र मस्तिष्कको ऊर्जा पुनर्स्थापना गर्छ।

ध्यान र शारीरिक अभ्यासले ब्रेनलाई रिसेट गर्ने क्षमता दिन्छ। तनाव, क्रोध, र नकारात्मक रासायनिक प्रतिक्रिया कम हुन्छन्। जब हामी आफ्नो ऊर्जा सकारात्मक प्रयोगमा लगाउँछौं, अरूलाई सहयोग र राम्रो काम गर्ने प्रेरणा बढ्छ। यसले फोकस र कार्यकुशलता बढाउँछ, जसले कम समयमा अधिक परिणाम ल्याउँछ।

यस अभ्यासको परिणाम परिवार, समाज, र राष्ट्रसम्म फैलिन्छ। जब व्यक्ति सन्तुलित, मानसिक र शारीरिक रूपमा स्वस्थ हुन्छ, उसले समाजमा योगदान पुर्‍याउन सक्छ। आजको कार्यक्रममा यो कुरा विशेष उल्लेखनीय थियो कि प्रत्यक्ष व्यक्तिगत अभ्यास र जिम्मेवार सोचले मात्र समाजमा स्थायी परिवर्तन ल्याउन सक्छ।

अन्ततः, प्रत्येक युवा र वयस्कले प्रतिदिन ध्यान, माइन्डफुलनेस, शारीरिक व्यायाम, र जिम्मेवार सोच अभ्यास गर्नुपर्छ। यसले केवल व्यक्तिगत जीवन सुधार्दैन, समाजमा सकारात्मक ऊर्जा र जिम्मेवार नेतृत्वको विकासमा मद्दत पुर्‍याउँछ। यसरी हामीले बनाएको कमन ग्राउन्ड, संवाद र अभ्यासको माध्यमबाट जीवन र समाज दुवैमा स्थायित्व ल्याउन सकिन्छ।

---